Όσκαρ Ουάιλντ : Υπέρκομψος, νάρκισσος, εξιλαστήριο θύμα

Οσκαρ Ουάιλντ (1854-1900)

α. Θύμα και ιδιοφυΐα

Οι φιλοδοξίες μου δεν σταματούν στη συγγραφή ποιημάτων. Θέλω να κάνω την ίδια μου τη ζωή ένα έργο τέχνης. Γνωρίζω την αξία ενός ωραίου ποιήματος, αλλά γνωρίζω επίσης και την αξία ενός τριαντάφυλλου, ενός κρασιού καλής χρονιάς, ενός χρωματιστού λαιμοδέτη κι ενός πιάτου με λεπτή γεύση.

Ο Οσκαρ Ουάιλντ, το πιο αναγνωρίσιμο πρόσωπο καλλιτέχνη της βικτοριανής εποχής, κάτι σαν αρχηγός σχολής ας πούμε, είναι το βεβαιωμένο πρότυπο του μεγάλου αντικειμενικού δράματος των ηθών, που αρχίζοντας μ' έναν συγκρατημένο χλευασμό ανάμικτο με μπόλικη δόση δέους, επιτυχίας και φήμης, καταλήγει σ' έναν διασυρμό που παρόμοιό του -λόγω των καταστρεπτικών του συνεπειών- δεν έχει γνωρίσει από τότε ο κόσμος του πολιτισμού και της γνώσης.

Ετσι η θυματοποίηση του Ουάιλντ και του Ουαϊλδισμού έχει στην ολοκλήρωσή της μερικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα που άπτονται τόσο της πολιτικής όσο και της κοινωνικής χειραφετήσεως, καθώς οδηγούνται απ' τη στενή δίοδο του ύστερου ρομαντισμού του 19ου αιώνα στον ευρύτερο κοινωνικοπολιτικό στίβο του 20ού.

Αναγνωρισμένος προφήτης, είτε το θέλουμε είτε όχι, των προσωπίδων που πέφτουν κι εγκαταλείπονται σταδιακά στον καινούριο αιώνα της απομυθοποίησης των πάντων, ο Οσκαρ Ουάιλντ, αυτός ο λάτρης των πολλαπλών προσωπείων προς χάριν της αληθείας, είναι, περισσότερο από κοσμικός συγγραφέας και εκκεντρικός φιλόσοφος, ένας μανιερίστας του αναρχισμού, ένας υπέρκομοψος επαναστάτης της περιεσκεμμένης αντίρρησης.

Αυτό που βλέπει ένας επαγγελματίας βιογράφος σαν τον Ρίτσαρντ Ελμαν στην περίπτωση του Οσκαρ Ουάιλντ, και μαζί του κι εμείς, δεν αντιστοιχεί παρά σε μιαν υπερώριμη περίοδο της τέχνης και της καλλιτεχνικής εμπειρίας, όπου ακριβώς, σύμφωνα με τα λεγόμενα του Καντ, ο πολιτισμός εξελίσσεται σε μια δεύτερη ανθρώπινη φύση και η τέχνη σε μια δεύτερη ζωή, πολλαπλάσια σε αξία από την πρώτη φυσική ζωή. Ετσι η τέχνη από αξία μορφωτική και παιδαγωγική, πρέπει ν' ακολουθήσει πορεία ανάλογη με την εξέλιξη των αισθητήριων οργάνων:η όραση, το μάτι, από μέσο και όργανο της βούλησης μεταμορφώνεται απ' τον ιδιοτελή σκοπό της ατομικότητας, σε τρόπον ώστε το διακοσμείν να είναι ανώτερο από τη χρησιμότητα και το συμπεριφέρεσθαι προτιμότερο από το νοείν. Μόνον οι ρηχοί και οι αναίσθητοι δεν κρίνουν απ' τα φαινόμενα, μας λέει ο Ουάιλντ, εφαρμόζοντας τον κανόνα των αισθήσεων όχι μόνο στις καλές τέχνες ή στη ζωγραφική, αλλά και στις σχέσεις, στον χαρακτήρα, στη ζωή.

Γνωρίζουμε βέβαια ότι δεν είναι ο Ουάιλντ αυτός που εφηύρε τη λέξη και το όνομα του αισθητισμού, παρ' όλο που πρέπει ν' αναγνωρίσουμε στον περίφημο πνευματικό του τυχοδιωκτισμό την πατρότητα της αρίβιστικης αμετροέπειας. Ο Γ. Μ. Γέητς, αν και νεότερός του, είχε διαγνώσει καλύτερα από κάθε άλλον ότι ο Ουάιλντ ήταν ένα πρόσωπο περισσότερο της δράσης, της αγοράς, παρά της θεωρίας. Πράγματι: με τον προτεστάντη αν και Ιρλανδό Ουάιλντ ο εστετισμός ξεφεύγει απ' τα σχολικά έδρανα της Οξφόρδης και ο εραλδικός, σχεδόν μεσαιωνικός αισθητισμός του Ράσκιν και η ωραιοπαθής πρόζα του Παίητερ, βγαίνουν στους δρόμους του Λονδίνου, του Πικαντίλι και της Τάιτ στρήτ, μην περιφρονώντας τη Νέα Υόρκη, τη Βοστόνη, ακόμα και τα ορυχεία του Κολοράντο, όπου στους εργάτες των υπόγειων στοών ο Ουάιλντ αναγνωρίζει τους πιο κομψά ντυμένους Αμερικανούς. Η ιδιοφυΐα του, που θεωρήθηκε γέννημα κλοπής, προπαγάνδας και ντιλενταντισμού, ένα κράμα επιτηδευμένου χιούμορ και στρεψοδικίας απαράμιλλης, οφείλει στα δύο παράλληλα στυλ τη διαιώνιση της μεγαλοσύνης του:στην εκλαΐκευση της ομορφιάς χρωστάει ο Ουάιλντ τον διασυρμό του και στον σαρκασμό της κοινωνίας την τραγική πτώση του.

β. Ενα τρομερό παιδί χωρίς αντίπαλο

Κάθε μέρα δυσκολεύομαι όλο και περισσότερο να ζήσω σύμφωνα με τη γαλάζια πορσελάνη μου.

Ο Οσκαρ, πολύ πριν γίνει ο αυθεντικός καλλιτέχνης που γνωρίζουμε, ήταν ήδη η ενσάρκωση της νέας εποχής. Χαϊδεμένο παιδί των μίντια του καιρού του, των χειροκροτημάτων και των ρεπορτάζ που αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο με την αγχώδη συντομία ενός τηλεγραφήματος, είναι περισσότερο ένας θηριοδαμαστής, ένας ζογκλέρ του ξαναμμένου για το καινούριο κοινού. Ο πιο δοξασμένος animateur του αιώνα του, ένα είδος Γουόρχολ της εποχής του γκαζιού, του κίτρινου Τύπου και των δεξιώσεων, είναι το πιο παράδοξο είδος σχολαριόπαιδου με εμφάνιση τζέντλεμαν και πόζα ναρκισσιστή. Η επιτυχία του στην Αμερική, οικονομική και καλλιτεχνική, έχει σχεδόν μια ταχύτητα τηλεγραφική. Πολλοί λένε ότι η καλύτερη διαφήμιση είναι η αυτοδιαφήμιση. Η καλοσφιγμένη, αν και πλαδαρή σιλουέτα του, τα περίφημα χρυσοκίτρινα σακάκια του, οι γιακάδες με τους τεράστιους λαιμοδέτες με τους σφραγιδόλιθους που φτάνουν μέχρι τους ώμους, η δυσθεώρητη κορμοστασιά του με το λικνιστικό βάδισμα, τα πανταλόνια του μέχρι το γόνατο και το ηλιοτρόπιο στην μπουτονιέρα αποτελούν για το ευρύ κοινό το ιδεόγραμμα του εστέτ, την καρτουνίστικη εφημερία του στυλ πάνω στο περιεχόμενο, του φαινομένου πάνω στην ουσία.

Οι περίφημες διαλέξεις του, κάτι σαν one man show της διακωμώδησης και των ηθών, είναι θεατρικές παραστάσεις χωρίς υπόθεση, υπέροχες πρεμιέρες με εξασφαλισμένη την προσέλευση του κοινού και την αποδοκιμασία των κριτικών. Οταν με λοιδορούν, τότε ξέρω ότι πέτυχα, θα πει αργότερα ο ίδιος ο Ουάιλντ. Ποιον ενδιαφέρει αν ευσταθούν οι απόψεις του; Σημασία έχει η ομορφιά της έκφρασης και η δύναμη της γλώσσας, η ισάξια ποιότητά τους με τους χρωματισμένους καμβάδες του Τέρνερ, με τις πέτρες της Βενετίας, με τα δράματα του Αισχύλου ή του Σαίξπηρ. Παρ'όλα τα υπέροχα έργα τέχνης που σαπίζουν στα μουσεία, η ζωή είναι ανιαρή, ο κόσμος τιποτένιος και σκληρός, οι άνθρωποι αναίσθητοι, η τέχνη που πλασάρεται και επικρατεί, τετριμμένη και βαρετή. Η δεύτερης ποιότητας τέχνη ακολουθείται από δεύτερης ποιότητας έπιπλα, δεύτερης ποιότητας ρούχα, από δεύτερης ποιότητας ζωή. Οι κουφιοκεφαλάκηδες και οι Φιλισταίοι αναδεικνύονται τιμητές των πάντων, τα άδεια κορμιά και οι άδειες ψυχές είναι στην ημερήσια διάταξη. Ο καλλιτέχνης παραμένει άδοξος και μοναχικός σ' έναν κόσμο πλημμυρισμένο από επίπλαστες και φθαρμένες προσταγές.

Το κοινό γούστο, αν δεν είναι αγελαίο και ψευδοανθρωπιστικό, είναι φαύλο και εμπορεύσιμο.

Οι σύγχρονες πόλεις, από κατορθώματα πολιτισμού, ένα συνονθύλευμα καμινάδων, χρήματος και γκρίζας μονοτονίας. Μόνο το προικισμένο άτομο έχει σημασία. Οπως ο κόσμος αρχίζει με τη γέννησή μας και τελειώνει με τον θάνατό μας, έτσι και ο μόνος έρωτας που δεν εξαντλείται είναι ο έρωτας του εαυτού μας.

Ο Οσκαρ Ουάιλντ, ο μετ' επιτάσεως εραστής της χρυσαφένιας επιδερμίδας του Υλα και του Νάρκισσου, συνάντησε την τέχνη με τη νεότητα και προσπάθησε να τις συνδέσει εκ νέου και αμετάκλητα. Εφερε το χρώμα στην τέχνη του λόγου, τη μεταλλική αντήχηση των αγαλμάτων στην πεζότητα. Ο άνθρωπος προσχωρεί στο είδος του με την πάροδο των ετών. Στα νιάτα του είναι ζώο, λουλούδι ή λίθος πολύτιμος, παρά σάρκα και οστά συντονισμένα από μια θνητή καρδιά. Ο οίκτος και η θλίψη μπορεί να περιμένουν για να συμπληρώσουν το καταχθόνιο σχέδιο των Θεών. Ο Μπωντλαίρ περιγράφει τα μαλλιά της αγαπημένης του σαν ένα διάδημα βασίλισσας, τα στήθη της, ενώ αποκρούουν τον πόθο, εξαπολύουν τα θανατηφόρα βέλη της ηδονής. Ο αντιαθλητικός Οσκαρ μεταγγίζει την ακολασία του στα μαρμάρινα σώματα των αθλητών της Αρχαίας Ελλάδας. Ο υπέρτατος τίτλος τιμής είναι να είσαι αρχαίος Ελληνας.

Το λευκό μπράτσο του Απόλλωνα και το στήθος του Αντίνοου αξίζουν, όχι μόνο τον έρωτα των αρχαιολόγων και των ειδικών, αλλά τρυπώνουν κάτω απ' τα σεντόνια του, φιλούν με τα άοσμα φιλιά τους τα ζωντανά χείλη των θνητών.

Αφύσικη και ανώφελη στην ανιδιοτέλειά της η ομορφιά, σκαλισμένη στην ηθική παγωνιά της Δεσποινίδος Μωπέν του Θεόφιλου Γκωτιέ, ικανή να διεγείρει τον φόβο περισσότερο απ' τον πόθο, γίνεται το μοτίβο που θα χρωματίσει Το Πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέι με την απόχρωση του κακού. Αυτή η θρησκεία της ομορφιάς, που στην περίπτωση του Γκωτιέ, του Πόε ή του Υσμάνς, είναι θηλυκή ή εν πάσει περιπτώσει αμφίφυλη, στον Ουάιλντ φαντάζει αγορίστικη και ελληνική. Δεν έχει σημασία αν ο Ουάιλντ βρήκε στον Κύριο Αφροδίτη της Ρασίλντ ή στο Μαρτύριο του Αγιου Σεβαστιανού του Γκουίντο Ρένι τον ιδεότυπο της ομοφυλοφιλίας που έλειπε απ' το συβαριτικό λεξιλόγιο του αισθητισμού, αλλά ότι στην παράδοση του οξφορδιανού σοδομισμού ενοφθαλμίζει τους σεβάσμιους αρχαίους μύθους. Η πρόθεση είναι σαφής, το πόρισμα επιδιωκόμενο: στη δημοκρατία του αισθητισμού η ομοφυλόφιλη ακολασία έχει τα ίδια δικαιώματα με την ετεροφυλόφιλη. Η περίπλοκη αισθησιοκρατία της παρακμής, το γυναικείο φύλο και η ηδονή της αβύσσου ή του κακού εμπλουτίζονται με κάτι καινούριο: δίπλα στη μιγάδα του Μπωντλαίρ, προστίθεται τώρα ο χρυσαφένιος Μπόζι, ο λόρδος Αλφρεντ Ντάγκλας.

γ. Το απόν μουσείο Οσκαρ Ουάιλντ

Αλλαξα τα μυαλά των ανθρώπων και τα χρώματα των πραγμάτων. Δεν υπήρχε τίποτα απ' όλα όσα έλεγα ή έκανα που να μην προκαλεί δέος στους ανθρώπους. Πήρα το δράμα, την πιο αντικειμενική μορφή τέχνης, και το έκανα έναν τρόπο έκφρασης τόσο προσωπικό όσο και η λυρική ποίηση. Δράμα, μυθιστόρημα, έμμετρο ποίημα, πεζό ποίημα, ευφυής ή φανταστικός διάλογος: ομόρφυνα ό, τι έπιανα στα χέρια μου μ' έναν νέο τρόπο ομορφιάς. Εδωσα στην αλήθεια το ψεύτικο και το αληθινό επειδή της ανήκουν δικαιωματικά και έδειξα ότι το ψέμα κι η αλήθεια είναι απλώς και μόνο μορφές πνευματικής ύπαρξης. Αντιμετώπισα την τέχνη σαν την υπέρτατη πραγματικότητα και τη ζωή σαν μια απλή μορφή μυθοπλασίας. Αφύπνισα τη φαντασία στον αιώνα μου τόσο, που δημιουργήθηκε ένας μύθος κι ένας θρύλος γύρω από το όνομά μου. Συνόψισα όλα τα συστήματα σε μια φράση κι όλη την ύπαρξη σ'ένα επίγραμμα.

De Profundis

Κανένας ίσως διανοούμένος ή καλλιτέχνης δεν προσφέρεται όσο ο Ουάιλντ για τη δύσκολη, και εν πολλοίς ανέφικτη, τέχνη της βιογραφίας, μια και τη μυθοπλαστική της δύναμη τη δανείζεται απ' τους χίλιους δυο χρωστήρες της πραγματικότητας, από κινητά και ακίνητα στοιχεία, που κάποτε πρέπει να εισέλθουν σε μια αληθοφανή όσο και παρακινδυνευμένη τροχιά γύρω απ'τον κεντρικό πυρήνα του υπαρκτού προσώπου.

Ετσι λοιπόν το στοίχημα του Ρίτσαρντ Ελμαν σ' αυτό το κύκνειο έργο του ήταν πολλαπλάσια επιβαρημένο, όχι τόσο απ' τις πολλές και επιτυχημένες βιογραφίες του Ουάιλντ που προηγήθηκαν της δικής του, αλλά απ' το χρυσαφένιο δόλωμα που προσφέρει απλόχερα ο ίδιος ο Ουάιλντ σε κάθε επίδοξο βιογράφο του, αφού ο συγγραφέας του Ευτυχισμένου Πρίγκιπα και του Κήπου με τις Ροδιές είναι εξαντλητικά βιογραφημένος από την ίδια του τη ζωή.

«Είναι υπέροχο να μιλούν για σένα, αλλά να μη σε αναγνωρίζουν, να μη σου μιλούν», θα πει προς το τέλος της ζωής του.

Ετσι λοιπόν αυτό το πομπώδες, αν και ντελικάτο υλικό, που είχε μπροστά του ο καθηγητής της αγγλικής λογοτεχνίας, παρ' όλο που σε γενικές γραμμές ήταν ίδιο με το υλικό ζωής ενός Τζόις, ενός Ελιοτ ή ενός Σουίνμπερν, ήταν ταυτόχρονα υπέρμετρα τεζαρισμένο, σχεδόν διάφανο, κάτι σαν αρχαία παλινωδία, ξαναβαφτισμένη απ' τα θαμπά νήματα του χρόνου και του παρελθόντος.

Λίγοι καλλιτέχνες, εκτός ίσως απ' τον Ζαν Ζενέ, αξιώθηκαν στις μέρες μας ενός βιογραφικού πορτρέτου που να μην όζει μυρωδιάς σπουδαστηρίου, φορμόλης ή κιτρινισμένου χαρτιού κι ακόμη λιγότεροι που η ανάρτησή τους με τις «πινέζες» της αξιολογήσεως να μην επέφερε το ξεθώριασμα και την οριστική αρχειοθέτησή τους στο πάνθεον των κάθε είδους πνευματικών μορφών. Ετσι λοιπόν αν ο Οσκαρ Ουάιλντ δεν χωράει ακόμη στις ταφικές κι εθιμοτυπικές τελετές της λογοτεχνίας, αυτό το οφείλει όχι τόσο γιατί είναι διασπασμένος σε ποικίλους τόπους και τοποθεσίες καλλιτεχνικές ή φιλοσοφικές όσο γιατί η κληρονομιά του ακόμα διασπαθίζεται από εκατοντάδες επιγόνους, που πολλοί εν αγνοία τους ή ακόμα και σε αντίθεση με αυτήν συνεχίζουν να την απομυζούν, δίχως εντούτοις να μπορούν να καταστρέψουν την ικμάδα της. 

Χάρης Μεγαλυνός