Wilhelm Richard Wagner: Ο αμφιλεγόμενος συνθέτης του 19ου αιώνα

Στα 16 του άκουσε τη σοπράνο Wilhelmine Schröder-Devrient στην όπερα Fidelio του Beethoven και από τότε αποφάσισε ότι ήθελε να γίνει μουσικός. Σύντομα συνέθεσε τις πρώτες του σονάτες. Το 1831 άρχισε μουσικές σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας. Ταυτόχρονα παρακολούθησε μαθήματα σύνθεσης από τον διευθυντή της χορωδίας της Λειψίας Christian Theodor Weinlig, στον οποίο αργότερα αφιέρωσε το πρώτο του ολοκληρωμένο έργο, τη Σονάτα για πιάνο σε σι ύφεση μείζονα.

 1833 ξεκίνησε τη σύνθεση της όπερας "Οι Νεράιδες". Το 1837 ο Wagner πήγε στη Ρίγα, κατόπιν στην ρωσική αυτοκρατορία, όπου έγινε διευθυντής της όπερας. Από το 1839 ως το 1842 ο Wagner ήταν στο Παρίσι. Εκεί έγραψε πολλά άρθρα και ταξινόμησε πολλές όπερες άλλων συνθετών. Παράλληλα ολοκλήρωσε την τρίτο και τέταρτο μέρος της όπερας "Rienzi" και το έργο "O Iπτάμενος Ολλανδός". Το 1842 μετακόμισε στη Δρέσδη όπου παίχτηκε η όπερα "Rienzi" με μεγάλη επιτυχία.

Στη Δρέσδη ο Wagner διορίστηκε μαέστρος της βασιλικής ορχήστρας της Σαξονίας και ανέβασε τα έργα " Ο Ιπτάμενος Ολλανδός" και "Τανχόυζερ". Στη Δρέσδη ο Wagner έγινε ενθουσιώδης υποστηρικτής του εθνικιστικού κινήματος που έκανε τότε την εμφάνισή του στα κρατίδια της Γερμανικής Συνομοσπονδίας με αιτήματα όπως οι συνταγματικές ελευθερίες και η ενοποίηση της Γερμανίας σε εθνικό κράτος.

Ο Wagner συμμετείχε ενεργά στην σοσιαλιστική πτέρυγα του κινήματος αυτού. Ήρθε τότε σε επαφή με τον ριζοσπάστη διανοούμενο August Röckel και τον Ρώσο αναρχικό Mikhail Bakunin. Μετά την εξέγερση, που ξέσπασε το 1849, και την συντριβή της από τα στρατεύματα του βασιλιά της Σαξονίας ο Wagner έφυγε από την Δρέσδη και εγκαταστάθηκε στη Ζυρίχη. Ο Wagner πέρασε τα επόμενα δώδεκα χρόνια στην εξορία όπου ολοκλήρωσε την όπερα "Lohengrin".

Στη  Ζυρίχη δημοσίευσε μια σειρά σημαντικών δοκιμίων: "Τέχνη και Επανάσταση" (1849), "Το εβραϊκό στοιχείο στη Μουσική"(1850) και "Όπερα και Δράμα" (1851). Στο "Τέχνη και Επανάσταση παρουσιάζει το όραμά του για μια όπερα όπου οι διάφορες τέχνες, όπως μουσική, χορός, ποίηση, εικαστικές τέχνες και θέατρο θα δένουν σε ένα ενιαίο σύνολο. Στο "εβραϊκό στοιχείο στη Μουσική" στρέφεται ουσιαστικά εναντίον των Εβραίων συνθετών.

Το διάστημα αυτό ο Wagner εμπνεύστηκε την όπερά του "Τριστάνος και Ιζόλδη" από το έργο του φιλόσοφου Arthur Schopenhauer, τον οποίο γνώρισε προσωπικά. Αργότερα δήλωσε ότι αυτή ήταν η σημαντικότερη γνωριμία της ζωής του. Παρέμεινε μεγάλος θαυμαστής του Schopenhauer μέχρι το τέλος της ζωής του. Με έναν άλλο σημαντικό φιλόσοφο, τον Friedrich Nietzsche ανέπτυξε μια αμφιθυμική σχέση. Στο έργο του "Νίτσε εναντίον Βάγκνερ" που δημοσιεύθηκε το 1895, ο φιλόσοφος εξηγεί γιατί σταμάτησε τη φιλική του σχέση με τον άνθρωπο που άλλοτε θαύμαζε ως είδωλό του, τον Wagner.

Εκεί ο Nietzsche εκφράζει την απογοήτευσή του για προσωπικές επιλογές του Wagner όπως την στροφή του προς το Χριστιανισμό γεγονός που ερμηνεύει ως σημάδι αδυναμίας. Επίσης τον κατηγορεί για αντισημιτισμό. Όπως αναφέρει στο δοκίμιό του, "υιοθέτησε ένα προς ένα όλα όσα απεχθάνομαι – ακόμα και τον αντισημιτισμό"

.Το 1864 ανέβηκε στο θρόνο της Βαυαρίας σε ηλικία 18 ετών ο βασιλιάς Ludwig II ο οποίος ήταν θερμός θαυμαστής του Wagner από την παιδική του ηλικία. Ο νέος βασιλιάς τον έφερε στο Μόναχο και του πρότεινε να ανεβάσει το "Τριστάνος και Ιζόλδη" και πολλές άλλες όπερές του. Το 1870 παντρεύεται για δεύτερη φορά. Η γυναίκα του έγινε πρώην σύζυγος του συνθέτη Franz Liszt. Μετά το γάμο του, αποφασίζει να τελειώσει την σειρά από όπερες "Το Δαχτυλίδι των Νιμπελούνγκεν". Το 1876 δημιουργείται επίσης το περίφημο Bayreuth ένας ειδικό χώρος για τις όπερές του. Ο Wagner πεθαίνει στη Βενετία το 1883 μετά από καρδιακή προσβολή. Το έργο του Franz List για πιάνο "La lugubre gondola" μνημονεύει το πέρασμα μιας μαύρης νεκρικής γόνδολας που μεταφέρει το νεκρό σώμα του Wagner. Το σώμα του μέταφέρθηκε στο Bayreuth και θάφτηκε στον κήπο της Villa Wahnfried.

Ο αντισημιτισμός του Wagner και ο θαυμασμός του Χίτλερ

Η αλήθεια είναι ότι ο Wagner θαυμάστηκε όσο κανένας άλλος συνθέτης από το ναζιστικό καθεστώς και η μουσική του επελέγη ως η πιο αντιπροσωπευτική για τα ναζιστικά ιδεώδη στις αρχές του 1930. Ο Hitler λάτρευε την μουσική του. Όμως ο Wagner είχε πεθάνει πολύ πριν εμφανιστεί ο Hitler. Κατά τη διάρκεια της ανόδου των Ναζί στην Γερμανία η μουσική ιστορία άρχισε να ξαναγράφεται από Γερμανούς μουσικολόγους ώστε να "ταιριάζουν" με τη ναζιστική ιδεολογία. Έτσι τα έργα των Mendelssohn, Meyerbeer και Mahler έπαψαν ουσιαστικά να παίζονται ενώ αντίθετα ο Wagner πήρε μυθικές διαστάσεις.

Η μουσική του στην ουσία θεοποιήθηκε και οι μουσικολόγοι δανείζονταν αποσπάσματα από δοκίμιά του με ρατσιστικό περιεχόμενο. Δεν υπάρχει αμφιβολία βέβαια ότι ο Wagner ήταν αντισημίτης και έγινε ακόμη περισσότερο όσο μεγάλωνε. Το ζήτημα είναι όμως κατά πόσο αυτό ήταν καθαρή ρατσιστική αντίληψη ή είχε να κάνει με την αντιπάθειά του προς τους Εβραίους συνθέτες Meyerbeer και Mendelssohn.

Οι τελευταίοι έκαναν ήδη μεγάλη μουσική καριέρα στο Παρίσι και την Γερμανία την περίοδο που ο Wagner αντιμετώπιζε δυσκολίες να γίνει γνωστός. Αν πίστευε ότι η μόνη "λύση" για να μειωθεί η οικονομική και πολιτική κυριαρχία των Εβραίων ήταν η φυσική εξόντωσή τους, αυτό δεν μπορούμε να το ξέρουμε.

Εξάλλου ήταν από τους επαναστάτες της Δρέσδη το 1849 και υποστηρίζεται από πολλούς ότι εκεί είχε πολλούς Εβραίους φίλους. Αναμφίβολα κανένα έργο του Wagner δεν "προκάλεσε" το Oλοκαύτωμα. Υποστηρίζεται όμως συχνά η άποψη ότι αν ζούσε στην εποχή του Hitler θα αποτελούσε θερμό υποστηρικτή του.

 (22 May 1813 – 13 February 1883)