ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ - ΑΡΘΟΥΡΟΣ ΡΕΜΠΩ (Arthur Rimbaud)

Ο Αρθούρος Ρεμπώ (1854-1891) υπήρξε από τις πιο καταστρεπτικές και λυτρωτικές παρουσίες στον πολιτισμό του 20ού αιώνα, παρά το γεγονός ότι έως και το θάνατό του δεν ήταν γνωστός παρά στους κύκλους της αβάν-γκαρντ. Ήταν ο πρώτος ποιητής που επινόησε μια επιστημονικά πειστική μέθοδο μεταβολής της φύσης της ύπαρξης, ο πρώτος που βίωσε την περιπέτεια της ομοφυλοφιλίας του ως μοντέλο κοινωνικής αλλαγής, αλλά και ο πρώτος που αποκήρυξε τους μύθους από τους οποίους εξαρτάται ακόμα η φήμη του.

Το γεγονός ότι εγκατέλειψε την ποίηση λίγο μετά τα είκοσί του χρόνια προκάλεσε πιο ευρεία και διαρκή σύγχυση απ' ό,τι η διάλυση των Beatles. Ακόμη και στα μέσα της δεκαετίας του 1880, εποχή κατά την οποία οι Γάλλοι παρακμιακοί τον αποκαλούσαν «Μεσσία», βρισκόταν ήδη αρκετά μακριά από το σημείο εκκίνησής του. Είχε ταξιδέψει σε δεκατρείς διαφορετικές χώρες και είχε ζήσει ως εργοστασιακός εργάτης, παιδαγωγός, επαίτης, λιμενεργάτης, μισθοφόρος, ναυτικός, εξερευνητής, έμπορος, λαθρέμπορος όπλων, αργυραμοιβός και, για ορισμένους κατοίκους της νότιας Αβησσυνίας, ως μουσουλμάνος Προφήτης.

Ο Ρεμπώ είναι σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνος για την εικόνα που έχουμε σήμερα για τον επαναστάτη καλλιτέχνη - ήταν ο «ποιητής της εξέγερσης, και μάλιστα ο σημαντικότερος απ' όλους», όπως είπε ο Αλμπέρ Καμύ1. Τα ποιήματα που άφησε πίσω του σαν ανεπιθύμητες αποσκευές αποδείχθηκαν λογοτεχνικές ωρολογιακές βόμβες: το «Le Bateau ivre» («Το μεθυσμένο καράβι»), το αινιγματικό σονέτο «Voyelles» («Φωνήεντα»), το Une Saison en Enfer (Μια εποχή στην κόλαση), τα πεζά των Εκλάμψεων και κάποια περιέργως άγνωστα αριστουργήματα, όπως το «Mémoire», προάγγελος του ύφους του Προυστ, και η χυδαία προ-φροϋδική παρωδία του Album zutique.

Κατά τη μετά θάνατον καριέρα του ως συμβολιστή, σουρεαλιστή, μπίτνικ ποιητή, ένθερμου επαναστάτη, στιχουργού της ροκ, πρωτοπόρου ομοφυλόφιλου και εμπνευσμένου ναρκομανούς, ο Ρεμπώ χρησιμοποιήθηκε από τέσσερις γενιές καλλιτεχνών της αβάν-γκαρντ ως έξοδος κινδύνου από το χώρο των συμβάσεων. «Όλη η γνωστή λογοτεχνία», σύμφωνα με τον Πωλ Βαλερύ, «είναι γραμμένη στη γλώσσα της κοινής λογικής - εκτός από εκείνη που έχει γράψει ο Ρεμπώ»2.

Η ειρωνεία είναι ότι οι πειραματισμοί που ο Ρεμπώ αποκαλούσε «αλχημεία του λόγου» βοήθησαν να εδραιωθεί η ιδέα ότι τα λογοτεχνικά κείμενα πρέπει να εξετάζονται σε κλινικές συνθήκες, απομονωμένα από την αταξία της εξωεπαγγελματικής ζωής. Επηρέασε κατά τρόπο εντυπωσιακό συγγραφείς, μουσικούς και καλλιτέχνες που είδαν τη ζωή του ως αναπόσπαστο μέρος του έργου: τον Πάμπλο Πικάσσο, τον Αντρέ Μπρετόν, τον Ζαν Κοκτώ, τον 'Αλλεν Γκίνσμπεργκ, τον Μπομπ Ντύλαν και τον Τζιμ Μόρρισον, για τον οποίο έχει ειπωθεί ότι δεν πέθανε, αλλά ακολούθησε τα βήματα του Ρεμπώ στην Αιθιοπία.

Εν αντιθέσει με πολλούς αντι-ήρωες με ευυπόληπτο ιδιωτικό βίο, η ζωή του Ρεμπώ είναι χαρακτηριστική. Ο αριθμός των παραπτωμάτων του που έχουν γίνει γνωστά είναι κατά πολύ μεγαλύτερος από τον αριθμό των ποιημάτων που δημοσίευσε ο ίδιος. Από την πρώτη φορά που έφυγε για το Παρίσι (1870) έως την τελευταία καταγεγραμμένη ένδειξη ενδιαφέροντος για την ποίησή του (1875), τα εκτενέστερα κείμενα στην Αλληλογραφία του είναι το γράμμα στο οποίο περιέγραψε το σχέδιό του να γίνει «Προφήτης» μέσω μιας «μακράς, απέραντης και λελογισμένης απορρύθμισης όλων των αισθήσεων» και οι δηλώσεις του στην αστυνομία των Βρυξελλών όταν τον πυροβόλησε ο εραστής του, ο ποιητής Πωλ Βερλαίν.

Το πρώτο βιογραφικό κείμενο σχετικά με τον Ρεμπώ - πέρα από τις άκρως κολακευτικές αναφορές σχετικά με τις σχολικές του επιδόσεις - συντάχθηκε από έναν αστυνομικό με την ευκαιρία του γεγονότος αυτού:

Όσον αφορά την ηθική και το ταλέντο, αυτός ο Rimbaud [sic], ηλικίας δεκαπέντε με δεκαέξι ετών, ήταν και παραμένει ένα τέρας. Μπορεί να συνθέτει ποιήματα όπως κανείς άλλος, αλλά τα έργα του είναι εντελώς ακατανόητα και απεχθή.3

Έκτοτε, όλες σχεδόν οι απόψεις σχετικά με τον Ρεμπώ είναι ακραίες:

«Ένα αγγελικό μυαλό που είχε αναμφίβολα δεχτεί τη θεία φώτιση». - Πωλ Κλωντέλ4

«Ο εφευρέτης των ρυθμών της σύγχρονης πεζογραφίας και η βάση στην οποία στηρίχτηκαν όλες οι θεωρίες του είδους». - Ίντιθ Σίτγουελ5

«Ένα από τα υψηλότερα "πνεύματα" μέσα στο σώμα ενός άγριου και τρομερού παιδιού». - Ζακ Ριβιέρ6

«Ένας αληθινός θεός της εφηβείας». - Αντρέ Μπρετόν7

«Ο πρώτος ποιητής ενός αγέννητου πολιτισμού». - Ρενέ Σαρ8

«Ένας επηρμένος διανοητικά έκφυλος με την επιπρόσθετη επιπλοκή, σε περιόδους λογοτεχνικής παραγωγής, του τοξικού παραληρήματος». - Δρ Ζάκμεν-Παρλιέ9

«Ιδιοσυστατικός ψυχοπαθής». - Δρ Ζ. Α. Λακάμπρ10

«Ο πρώτος πανκ ποιητής». «Ο πρώτος άνδρας που έκανε ποτέ μια σημαντική δήλωση για την απελευθέρωση των γυναικών, λέγοντας ότι όταν οι γυναίκες απελευθερωθούν από τη μακροχρόνια δουλεία τους στους άνδρες, θα είναι πραγματικός χείμαρρος. Νέοι ρυθμοί, νέα ποίηση, νέοι τρόμοι, νέες ομορφιές». - Πάττι Σμιθ11

Όπως υπονοούν ορισμένες από τις παραπάνω δηλώσεις, η ποίηση του Ρεμπώ δεν είναι απλώς ένα ισχυρό διανοητικό διεγερτικό αποτελεί επίσης γόνιμο μέσο φαντασίωσης και παραίσθησης. Ο άνθρωπος που απομυθοποίησε την αστική λογοτεχνία και κοινωνία έχει περιβληθεί από ένα μύθο. Ακόμη και σήμερα, οι εκτεταμένες συζητήσεις στο Διαδίκτυο διαδίδουν θρύλους σχετικά με τον Ρεμπώ πιο γρήγορα από ποτέ, συνδέοντάς τον με πιο πρόσφατους περιπλανώμενους και οραματιστές, όπως ο Μπρους Τσάτγουιν και ο Κερτ Κομπέιν.



Ένα κλίμα ευλάβειας δημιουργήθηκε αμέσως μετά το θάνατό του. Η Ιζαμπέλ Ρεμπώ είδε, έντρομη, τις εφημερίδες να παρουσιάζουν τον αδελφό της ως έναν πρόστυχο ομοφυλόφιλο τρομοκράτη και αφοσιώθηκε στην αποκατάσταση της φήμης του: «Πόσο πιθανό είναι» αναρωτιόταν «ένα αγόρι μεταξύ δεκαπέντε και δεκαέξι ετών να υπήρξε ο κακός δαίμονας του Βερλαίν, που ήταν κατά έντεκα χρόνια μεγαλύτερός του;»12. Η αγιογραφία που συνέθεσε ο σύζυγός της, Πατέρν Μπερρισόν, την οποία παραλίγο να τιτλοφορήσει La Vie charmante d'Arthur Rimbaud, αποτελεί αντικείμενο χλευασμού, αλλά παραδόξως δεν παύει να θεωρείται σημαντική.

Aπό τις αφετηρίες της παρούσας βιογραφίας στάθηκε η διαπίστωση ότι η εικόνα του Ρεμπώ εξακολουθεί να είναι αμυδρή αντανάκλαση των διαθέσιμων στοιχείων. Παρ' ότι τα ψευδή στοιχεία που επινόησε η Ιζαμπέλ Ρεμπώ έχουν αποκαλυφθεί εδώ και καιρό, πολλοί συνεχίζουν να παραθέτουν φράσεις από επιστολές που είναι πια γνωστό ότι έχουν παραποιηθεί ή λογοκριθεί.

Προφανώς, πολλοί βιογράφοι του Ρεμπώ προτίμησαν τις συναισθηματικές ιστορίες με τις σχολικές περιπέτειες που ανέφεραν οι παλαιοί χρονικογράφοι από τον ίδιο τον άγριο κυνισμό του ποιητή. Το αποικιακό παρελθόν αποτέλεσε πρόσχημα για νοσταλγία και το πρόσωπο του Ρεμπώ πήρε το λευκό προεφηβικό χρώμα του ήρωα του Ερζέ, του Τεντέν, επιδεικνύοντας την κίβδηλη αθωότητά του σε έναν κόσμο πανούργων ιθαγενών.

Για πολλούς αναγνώστες (του γράφοντος συμπεριλαμβανομένου), η αποκάλυψη της ποίησης του Ρεμπώ είναι από τα καθοριστικά γεγονότα της εφηβείας. Εν αντιθέσει με άλλα γεγονότα, μάλλον δεν επιφέρει την απώλεια της αθωότητας, αλλά τη συνειδητοποίηση ότι η αθωότητα περικλείει πολύ περισσότερες δυνατότητες απ' όσες θα υπέθετε κανείς. Οι αναγνώστες αυτού του είδους ενδιαφέρονται αναπόφευκτα να κρατήσουν τον Ρεμπώ νέο και ίσως, όπως άφησε να εννοηθεί ο Ίβλυν Γουό στις πρώτες γραμμές του βιβλίου του Scoop (1938), η ζωή του Αρθούρου Ρεμπώ να μην είναι θέμα για ενηλίκους.

Σε νεαρή ακόμη ηλικία, ο Τζον Κόρτνυ Μπουτ είχε, σύμφωνα με τον εκδότη του, «εξασφαλίσει μια αξιοζήλευτη θέση στα σύγχρονα γράμματα». [...] Είχε δημοσιεύσει οκτώ βιβλία - ξεκινώντας με μια βιογραφία του Ρεμπώ, την οποία έγραψε στα δεκαοκτώ του, και καταλήγοντας, προς το παρόν, με το Χάσιμο χρόνου, μια επιμελώς μετριοπαθή περιγραφή μερικών βασανιστικών μηνών μεταξύ των Ινδιάνων της Παταγονίας.13

Προσπάθησα τουλάχιστον να επιτρέψω στον Ρεμπώ να ωριμάσει. Το γεγονός ότι κάποτε είχα αγνοήσει τη μετα-ποιητική ζωή του, μέσα σε ένα πνεύμα κειμενικής καθαρότητας, με έκανε να δω την έρευνα των χρόνων που πέρασε στην Αραβία και στην Αφρική σαν ένα διαφωτιστικό και διασκεδαστικό ταξίδι. Αυτή η περίοδος της ζωής του αναδεικνύεται σε ένα σημαντικό κεφάλαιο στην ιστορία της διαμάχης για την Αφρική. Ρίχνει επίσης, αναδρομικά, φως στη γραφή του. Όπως όλοι οι μεγάλοι ποιητές, ο Ρεμπώ υπήρξε ένας πολύ επιδέξιος χειραγωγός. Όποιος διαβάσει για πρώτη φορά τα ποιήματά του ως μαντικά μουρμουρητά ενόςεκ φύσεως εμπνευσμένου «Προφήτη» δεν μπορεί παρά να ωφεληθεί μαθαίνοντας ότι, εκτός από τον Βικτόρ Ουγκώ, κανένας άλλος Γάλλος ποιητής του τέλους του 19ου αιώνα δεν άσκησε τόσο μεγάλη επιρροή στην αποικιοκρατική πολιτική και δεν κέρδισε περισσότερα χρήματα.

Η προσωπική μου εμπειρία από την αστική και αγροτική ανατολική Αφρική υπήρξε λιγότερο χρήσιμη για τη συγγραφή αυτού του βιβλίου απ' ό,τι η «άγρια πραγματικότητα» της λογοτεχνικής έρευνας. Είναι υπερβολικά εύκολο να παραμένει κανείς προσκολλημένος σε παλιές εικόνες και ιδέες όταν η σκέψη είναι απασχολημένη με τουριστικά βιβλιαράκια χρήσιμων φράσεων, πίνακες δρομολογίων, κουνουπιέρες και ταμπλέτες για καθαρισμό του νερού. Τίποτε δεν μπορεί να αντικαταστήσει το βάναυσο σοκ της επαληθεύσιμης πληροφορίας: επιστολές που ήρθαν ξανά στο φως, αφηγήσεις άλλων ταξιδιωτών σε μια Αβησσυνία που δεν υπάρχει πια, οι φρικτές ανέκδοτες ιστορίες των εμπορικών συμφωνιών του Ρεμπώ και η χαρτογράφηση των εξερευνήσεών του σε μια από τις μεγαλύτερες εναπομένουσες terrae incognitae του κόσμου.

Οι βιογραφίες που γράφτηκαν από όσους ξεκίνησαν αναζητώντας τον Ρεμπώ, και προσπάθησαν ακόμη και να ζήσουν τη ζωή του, καταλήγουν, σε μεγάλο βαθμό, στα ίδια συμπεράσματα με τα ρομάντζα των βιογράφων που παρέμειναν κλεισμένοι στους τέσσερις τοίχους του γραφείου τους. Τα βιβλία δρόμου με θέμα τον Ρεμπώ αποτελούν ξεχωριστή λογοτεχνική υποκατηγορία. Η ανά χείρας βιογραφία δεν παρουσιάζεται ως σχολαστικό υποκατάστατο ή ως ιατρικά ελεγμένο αντίδοτο. Οι καλύτερες βιογραφίες, όπως οι νεκρομαντικοί στοχασμοί του Αλαίν Μπορέρ ή ο πιο τολμηρός, λυρικός φόρος τιμής του Τσαρλς Νίκολ Somebody Else: Arthur Rimbaud in Africa, 1880-91, αποτελούν αυτόνομα λογοτεχνικά έργα.

Το να ξεσκεπάζει κανείς μύθους και να αποκαθιστά παρανοήσεις είναι μια ευχάριστη, αλλά σε τελική ανάλυση μάταιη δραστηριότητα που οδηγεί σε αυταπάτες. Στην αίθουσα με τους παραμορφωτικούς καθρέφτες της φήμης του Ρεμπώ, υπάρχουν τουλάχιστον τόσοι Ρεμπώ όσα είναι και τα πρόσωπα του έργου του. Όπως εξακολουθούν να καταδεικνύουν οι μελετητές του, με έναν ετήσιο μέσο όρο δέκα βιβλίων και ογδόντα επτά άρθρων, η ποίησή του δεν είναι το λογοτεχνικό ισοδύναμο μιας ζωντανής συναυλίας, αλλά ένα σύνθετο, σχεδόν παθολογικά διφορούμενο έργο. Εν αντιθέσει με πολλούς συγχρόνους του, ο Ρεμπώ δε μνημονεύεται για ηθικά ευφυολογήματα που συνήθως προκαλούν ένα γενικό μουρμουρητό επιδοκιμασίας, αλλά για τις αινιγματικές του φράσεις, που επιδέχονται μια τεράστια ποικιλία ερμηνειών: «Η πραγματική ζωή είναι απούσα» «Εγώ είμαι κάποιος άλλος» «Τον έρωτα πρέπει να τον επινοήσουμε από την αρχή» «Να τη η εποχή των Δολοφόνων», φράση την οποία ο Χένρυ Μίλλερ συνέδεσε με το χάος της χιλιετίας και τον πυρηνικό πόλεμο14 και η «λελογισμένη απορρύθμιση όλων των αισθήσεων» - που συχνά παρατίθεται χωρίς τη λέξη «λογική».

ΠΟΙΗΜΑΤΑ

Μια εποχή στην κόλαση. (Απόσπασμα)


Μια νύχτα πήρα την ομορφιά στα γόνατά μου .

Και την βρήκα μικρή και την βλαστήμησα….

Κατόρθωσα να σβήσω από το λογικό μου κάθε ελπίδα ανθρώπινη….

Επικαλέστηκα κάθε Οργή και Μάστιγα να πνιγώ στο αίμα, στην άμμο.

Η απόγνωση ήταν ο Θεός μου.

Κυλίστηκα στη λάσπη