Sigmund Freud: Ο άνθρωπος που ανακάλυψε το ασυνείδητο

Sigmund Freud
Ο άνθρωπος που ανακάλυψε το ασυνείδητο

Και το 1671, ένας χαρισματικός καθηγητής 61 ετών τόλμησε να μπει στην παρέα αυτών των ανθρώπων που έχουν συγκλονίσει τον κόσμο, επιμένοντας πως ο άνθρωπος δεν ελέγχει καν το μυαλό του. Επρόκειτο για μια πραγματικά σημαντική δήλωση από έναν άνθρωπο οι θεωρίες του οποίου ακόμη και σήμερα, 60 χρόνια μετά το θάνατό του,  αποτελούν αντικείμενο έμπνευσης, διαμάχης, ακόμη και έκρηξης οργής. Ο άνθρωπος αυτός ήταν ο Sigmund Freud.Ο Κοπέρνικος  συγκλόνισε την ανθρωπότητα όταν δήλωσε ευθαρσώς πως η Γη δεν βρίσκεται στο κέντρο του ηλιακού συστήματος. Τρείς αιώνες αργότερα, ο Κάρολος Δαρβίνος αποκάλυψε πως ο άνθρωπος έχει τόση σχέση με το Θείο όσο και ένας πίθηκος, ο οποίος είναι και ο πρόγονός του.

Πατέρας της ψυχανάλυσης, ο Freud ισχυρίστηκε πως ανακάλυψε τι είναι αυτό που μας κάνει πραγματικά να είμαστε αυτό που είμαστε και βρήκε τα κατάλληλα μέσα για να αποκαλύψει τον τρόπο που λειτουργεί η ψυχή μας. Στην πορεία του χρόνου, διατύπωσε ιδέες που επηρέασαν τη σύγχρονη σκέψη: το «εγώ», οι φροϋδικές παραδρομές της γλώσσας, το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα και το ασυνείδητο.

Βουτιά στα άδυτα της ψυχής μας

Η ιδέα του ασυνειδήτου αποτελεί τον πυρήνα όλων των θεωριών του Freud και το κίνητρο όλων των προσπαθειών του να ερευνήσει σε βάθος το ασυνείδητο με διάφορες τεχνικές, από τον ελεύθερο συνειρμό μέχρι την ανάλυση των ονείρων. Το ασυνείδητο ήταν αυτό που τον έκανε διάσημο. Και αυτό, γιατί ενώ άλλοι συνάδελφοί του ισχυρίζονταν πως το μυαλό μας κρύβει πολλά περισσότερα από τις συνειδητές μας σκέψεις, ο Freud πίστευε πως με τις τεχνικές του θα μπορούσε να ερευνήσει τα άδυτα του ασυνειδήτου και να αποκαλύψει το πώς αυτό συσχετίζεται με τις ψυχικές ασθένειες ή ακόμη και με την τρέλα.

Ο Freud, οι θεωρίες του και η πραγματική αξία των επιτευγμάτων του αποτελούν ακόμη και σήμερα έναν από τους περισσότερο αμφισβητούμενους τόπους της επιστήμης. Η αλήθεια μάλιστα παραμένει το ίδιο πολύπλοκη και μυστήρια όσο και ο ίδιος ο άνθρωπος.

Ποιός ήταν ο Freud;

Γεννήθηκε στην πόλη Freiberg ( η οποία σήμερα ανήκει στη Δημοκρατία της Τσεχίας) το 1856. Ο Sigmund Freud ήταν ο πρωτότοκος γιος μιας πολυμελούς εβραϊκής οικογένειας. Είχε ακόμη έξι αδέλφια και ο πατέρας του ήταν υφασματέμπορος. Από μικρή ηλικία, η ψυχή του υπέστη πολλά τραύματα: την κατάρρευση της οικογενειακής επιχείρησης, τη γέννηση των αδελφών του και το θάνατο της μητέρας του. Κάθε γεγονός άφησε τη σφραγίδα του πάνω στο Freud αλλά και πάνω στις θεωρίες του. Η αμεσότερη επίδραση ήταν η απομόνωση του νεαρού Freud ο οποίος έβρισκε καταφύγιο στην εξαντλητική μελέτη.

Πανέξυπνος και πολυτάλαντος μαθητής που αντιμετώπιζε το σχολείο με θρησκευτική ευλάβεια, ο Freud ήθελε να ακολουθήσει μια καριέρα που θα του χάριζε την αναγνώριση που τόσο απεγνωσμένα αναζητούσε. Η Ιατρική αποτελούσε τον περισσότερα υποσχόμενο δρόμο. Σε ηλικία 17 ετών, γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης όπου και παρακολούθησε μαθήματα επιστημών, φιλοσοφία και φυσιολογία, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του στη νευρολογία.

Η ύπνωση ως θεραπεία

Την εποχή εκείνη, οι γιατροί ανιμετώπιζαν τις ψυχικές ασθένειες, από τις εμμονές μέχρι την κατάθλιψη ως τρέλα, αποτέλεσμα νευρικών διαταραχών. Επρόκειτο για μια απολύτως λογική θεωρία εκείνη την εποχή, η οποία ωστόσο είχε την εξής ατέλεια: δεν οδηγούσε σε καμιά αποτελεσματική αγωγή των ψυχικά νοσούντων. Φοιτητής ακόμα, ο Freud γοητεύτηκε απο την εργασία ενός Γάλλου διακεκριμένου νευρολόγου ο οποίος αντιμετώπιζε τις ψυχικές διαταραχές με μια ριζικά διαφορετική προσέγγιση.

Ο Jean-Martin Charcot εργαζόταν με ασθενείς που υπέφεραν από υστερία, ένας κάπως επιπόλαιος όρος για διαταραχές οι ρίζες των οποίων εντοπίζονταν σε ψυχικά τραύματα όπως η απώλεια ενός προσώπου ή η κακοποίηση. Ο Charcot απέδειξε, σε αντίθεση με την άποψη που επικρατούσε μέχρι τότε, πως οι ασθενείς αυτοί δεν παρουσίαζαν καμία ένδειξη πως το νευρικό τους σύστημα είχε υποστεί κάποια βλάβη. Η πραγματική πηγή των προβλημάτων τους, ισχυρίστηκε, βρισκόταν σε ένα κομμάτι του μυαλού τους το οποίο ούτε μπορούσαν να αισθανθούν ούτε να ελέγξουν, με άλλα λόγια, στο ασυνείδητό τους. Ο Charcot, εκτός από επιστήμονας ήταν και ένας showman: έδινε εντυπωσιακές «παραστάσεις» όπου χρησιμοποιούσε τη μέθοδο της ύπνωσης προκειμένου να προκαλέσει την εκδήλωση των συμπτωμάτων ώστε να τα «θεραπεύσει» και πάλι αποδεικνύοντας την αξία των ισχυρισμών του.

Ο Freud ήταν ένας από τους ενυπωσιασμένους θεατές των «παραστάσεων» του Charcot. Είχε μάλιστα μετακομίσει στο Παρίσι προκειμένου να μαθητεύσει κοντά του. Ο Freud επέστρεψε στη Βιέννη το 1886 πεπεισμένος πως το μυαλό αποτελούσε το κλειδί των πνευματικών διαταραχών, και όχι το νευρικό σύστημα. Γι’ αυτό το λόγο και ξεκίνησε να κουράρει τους ασθενείς του με ύπνωση. Μετά από μικρό χρονικό διάστημα, διαπίστωσε πως η ύπνωση δεν είχε αποτελέσματα διαρκείας. Συνέχισε ωστόσο να πιστεύει στη δύναμη του ασυνειδήτου και δοκίμασε μια νέα προσέγγιση, ιδέα ενός Βιενέζου γιατρού. Ο Josef Breuer ισχυριζόταν πως είχε θεραπεύσει επιτυχώς μια γυναίκα από υστερία –την Anna O’ – με τον εξής τρόπο: την υπνώτισε και την καθοδήγησε να «θυμηθεί» τα γεγονότα που είχαν προκαλέσει τη διαταραχή.

Ο Freud άρχισε να εφαρμόζει αυτή τη λεγόμενο «μέθοδο της κάθαρσης» στους δικούς του ασθενείς. Το έτος 1895, ο Freud και ο Breuer έκριναν πως είχαν συγκεντρώσει αρκετό υλικό και αποδείξεις επιτυχίας ώστε να προχωρήσουν  σε δημοσίευση. Οι Μελέτες για την Υστερία (Stüdien über Hysterie) ήταν και η πρώτη μεγάλη δημοσίευση του Freud και το περιεχόμενό της αποτελούσε εγγύηση φήμης.

Λίμπιντο και πνευματικές διαταραχές

Ο Freud μελετούσε ξανά και ξανά τα στοιχεία του και τους φακέλους των ασθενών του. Αναζητώντας μια κοινή αρχή που να τις χαρακτηρίζει, κατέληξε πως η βασική αιτία των προβλημάτων των ασθενών του ήταν η σεξουαλικότητα. Σύμφωνα με το Freud, η γενετήσια ορμή, την οποία αργότερα ονόμασε «λίμπιντο», είναι ικανή να προκαλέσει πνευματικές διαταραχές όταν αυτό το βασικό και ανεξέλεγκτο ένστικτο συγκρούεται με την ενοχή και τη ντροπή.

Οι κριτικοί πίστευαν πως οι ισχυρισμοί του Freud αποκάλυπταν περισσότερα για τη δική του προβληματική λίμπιντο και το ρόλο που αυτή έπαιζε στην κατάθλιψή του, στο φόβο του και στην ευμετάβλητη διάθεσή του. Το συμπέρασμα αυτό βέβαια αγνούσε επιδεικτικά τη θεωρία του Freud και την πολυπλοκότητα των συμπτωμάτων που παρουσίαζαν οι ασθενείς του. Ακόμη και ο Breuer απέρριψε δημόσια τις απόψεις του συνεργάτη του για το σεξ. Η δημόσια αυτή διαφωνία έκανε το Freud να αγνοήσει πλήρως το Breuer.

Ο Freud συνέχισε να αναπτύσσει τη βασισμένη στο σεξ θεωρία του, αντικαθιστώντας την ύπνωση – την οδό προς το ασυνείδητο- με τoν «ελεύθερο συνειρμό» όπου ενθάρρυνε τους ασθενείς του να εκφράζουν τις σκέψεις τους όπως τους περνούσαν από το μυαλό. Ο Freud πίστευε πως αυτή η ενέργεια θα μπορούσε να αποκαλύψει τις συγκρούσεις που έκρυβε ο ασθενής και πως θα μπορούσαν να λυθούν αφού εκφραστούν.

Διαπίστωσε πως πολλοί νευρωτικοί ασθενείς του ανέφεραν πως είχαν κακοποιηθεί σεξουαλικά σε πολύ μικρή ηλικία, αρκετοί μάλιστα από τους γονείς τους. Απρόθυμος να δεχτεί άκριτα τέτοια συγκλονιστικά στοιχεία, ο Freud κατέληξε ότι όλα τα παιδιά αναζητούν την αποκλειστική ιδιοκτησία στο πρόσωπο του γονέα του αντίθετου φύλου, φαινόμενο το οποίο ονόμασε Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα.

Η δουλειά του με τους ασθενείς του αλλά και οι δικές του εμπειρίες, οδήγησαν το Freud σε αυτό που πίστευε πως ήταν η «χρυσή οδός» προς το ασυνείδητο: στην ανάλυση των ονείρων. Το 1889, το θέμα αυτό αποτέλεσε τον κεντρικό άξονα της γνωστότερης εργασίας του, Η ερμηνευτική των Ονείρων (Die Traumdeutung). Σύμφωνα  με το Freud, όλα τα όνειρα αφορούν καταπιεσμένες ανολοκλήρωτες επιθυμίες, τις οποίες αναπόφευκτα θεώρησε πως είναι κυρίαρχα σεξουαλικές. Ενώ δεχόταν πως το ίδιο όνειρο μπορεί να σημαίνει κάτι διαφορετικό για τον κάθε άνθρωπο, ο Freud προσπάθησε να βρεί καθολικές ερμηνείες δημιουργώντας το γνωστό σε όλους οδηγό συμβολισμών των ονείρων, όπου αντικείμενα όπως η ομπρέλα, το μαχαίρι και το μπαστούνι αντιπροσωπεύουν το πέος, ενώ ένας φούρνος, ένα κουτί ή ένα φλυτζάνι αντιπροσωπεύουν τη μήτρα. Το βιβλίο έτυχε της αποδοχής των ακαδημαϊκών ως μια προσπάθεια διερεύνησης του ασυνειδήτου αλλά η μικρή του επιτυχία στις πωλήσεις απογοήτευσε το Freud.  Συνέχισε την έρευνά του, διατυπώνοντας τώρα τη θεωρία πως οι παραδρομές στο λόγο καθρεφτίζουν σκέψεις του ασυνειδήτου.

Επιτέλους....η αναγνώριση

Ο Freud αποπειράθηκε για άλλη μια φορά να κερδίσει υποστήριξη στις απόψεις του για τη σεξουαλικότητα την οποία θεωρούσε το κλειδί της υγιούς αλλά και της μη υγιούς πνευματικής υγείας. Το 1905, δημοσίευσε το Τρία Δοκίμια για τη Θεωρία της Σεξουαλικότητας, δημοσίευση η οποία του χάρισε την προσοχή που αποζητούσε. Το έργο αυτό πραγματεύεται μεγάλη ποικιλία θεμάτων που αφορούν το σεξ, από την ομαλή σεξουαλική ανάπτυξη ως το φετιχισμό και το σαδισμό αποδεικνύοντας πως το σεξ αποτελεί ένα ευρύτατο πεδίο μελέτης. Κάποιοι ακαδημαϊκοί διέκριναν στο έργο αυτό τεράστιες νέες δυνατότητες για έρευνα και έτσι ο Freud, στην ηλικία των 49 ετών έγινε επιτέλους αποδέκτης της αναγνώρισης την οποία πίστευε πως άξιζε. Πολλοί νέοι επιστήμονες συνέχισαν το έργο του. Μεταξύ αυτών ο εξαίρετος Ελβετός ψυχίατρος Carl Jung, και ο Alfred Adler, ένας Βιενέζος γιατρός. Αυτοί και πολλοί άλλοι χρησιμοποίησαν τις τεχνικές που είχε αναπτύξει ο Freud στο πλαίσιο της «ψυχανάλυσης», επεκτείνοντας τις θεωρίες του με στόχο την ευρύτερη κατανόηση των πνευματικών διαταραχών.

Τόλμησαν να αμφισβητήσουν το δάσκαλο

Ο ίδιος ο Freud αντιμετώπισε τους συνεχιστές του εχθρικά. Πρώτα ο Adler και μετά ο Jung, απομακρύνθηκαν από το στενό περιβάλλον του Freud επειδή τόλμησαν να αμφισβητήσουν τις διδαχές του περί σεξουαλικότητας. Ο Freud συνέχισε ακάθεκτος, επέκτεινε τις θεωρίες του και τις τελειοποίησε ως την τελευταία τους λεπτομέρεια. Το 1923, δημοσίευσε Το Εγώ και το Εκείνο, όπου παροσιάστηκαν όροι οι οποίοι χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα για να περιγράψουν τη δραστηριότητα του πνεύματος. Το Εκείνο ήταν σύμφωνα με το Freud μια τεράστια ασυνείδητη αποθήκη γεμάτη από ένστικτα και πάθη τα οποία δεν ελέγχουμε. Αντιθέτως, το Εγώ είναι η συνειδητή πηγή της λογικής και της ηθικής που προσπαθεί να κατευθύνει τις επιθυμίες του Εκείνου. Και πέρα από αυτά, υπάρχει το Υπερεγώ, το οποίο αναπτύσσεται με την ηλικία και την εμπειρία και δρα ως συνείδηση.

Την ίδια χρονιά, ο Freud παρουσίασε καρκίνο και η πάντα εύθραυστη υγεία του άρχισε να επιδεινώνεται. Παρά το γεγονός ότι είχε χρηστεί υποψήφιος για το Βραβείο Νόμπελ, πίστευε πως δεν είχε επιτύχει κάτι για το οποίο να αξίζει την αναγνώριση και συνέχιζε να να εκδιώχνει όσους είχαν διαφορετικές από εκείνον απόψεις. Την ίδια περίοδο, η Ευρώπη έμπαινε σε μια πολιτικά ασταθή περίοδο. Όταν οι Ναζί έκαψαν τα βιβλία του Freud και η Γκεστάπο συνέλαβε την κόρη του για να την ανακρίνει, γνώριζε πως η φήμη του δεν μπορούσε να τον προστατέψει από το γεγονός ότι ήταν ένας Εβραίος που ζούσε στην Αυστρία. Το Σεπτέμβριο του 1938, εγκατέλειψε τη Βιέννη και μετακόμισε στο Hampstead στο Λονδίο. Πέθανε σχεδόν ένα χρόνο αργότερα.

Ντεμοντέ

Η ψυχαναλυτική κίνηση του Freud άκμασε για τριάντα ακόμα χρόνια, έως ότου η έλλειψη στοιχείων την «κατέστρεψε». Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του πενήντα, ο Βρετανός ψυχίατρος Hans Eysenck απέδειξε πως η ψυχανάλυση στην ουσία καθυστερούσε την ανάρρωση των νευρωσικών ασθενών. Άλλοι διαπίστωσαν πως συνέβαινε το ίδιο και με τους σχιζοφρενείς.

Αν και η φροϋδική ψυχανάλυση που εστιάζει στο σεξ δεν έχει πλέον ιδιαίτερη ισχύ, πολλές από τις ιδέες του Freud αποτελούν τον πυρήνα της σύγχρονης ψυχοθεραπείας. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η «ομιλητική θεραπεία» έχει πραγματικά και μακροχρόνια οφέλη πάνω σε κάποιες πνευματικές διαταραχές. Οι ιδέες του Freud για το Εγώ και για το Εκείνο καθώς και οι απόψεις του για τα όνειρα και για τις γλωσσικές παραδρομές που ανοίγουν το δρόμο προς το ασυνείδητο, λαμβάνονται ακόμη και σήμερα σοβαρά υπ’όψη.

Όταν ο Sigmund γνώρισε τον Albert

Τον Ιανουάριο του 1927 ο πατέρας της ψυχανάλυσης συναντήθηκε με τον πατέρα της σχετικότητας: τον Albert Einstein.

Μαθαίνοντας πως ο Freud βρισκόταν στο Βερολίνο, ο Einstein αποφάσισε να κάνει μια κοινωνική επίσκεψη προκειμένου να γνωρίσει από κοντά τον περίφημο νυερολόγο και να συνομιλήσουν. Τελικά, η εξέλιξη της συζήτησης ήταν μια πλήρης ψυχανάλυση του διάσημου φυσικού. Αυτό ήταν και το ξεκίνημα μιας αμήχανης φιλίας δύο μεγάλων ανδρών.

Ο Freud θεωρούσε πως ο Einstein κατέκτησε εύκολα τη δόξα, κάτι που τον δυασρεστούσε. Ο Einstein από την άλλη αντιμετώπιζε επιφυλακτικά τους ισχυρισμούς του Freud και τις μεγαλειώδεις θεωρίες του για την ανθρώπινη ψυχή.

Τον επόμενο χρόνο ζητήθηκε από τον Einstein να υποστηρίξει την υποψηφιότητα του Freud για το Νόμπελ Ιατρικής. Ο Einstein δεν συγκινήθηκε από το γεγονός πως μεγάλες προσωπικότητες όπως ο Bertrand Russel και ο Thomas Mann υποστήριζαν την υποψηφιότητα του Freud και με ευγενικό και διακριτικό τρόπο αρνήθηκε να υπογράψει στη λιίστα των υποστηρικτών λέγοντας πως αν και θαύμαζε τα επιτεύγματά του, δεν είχε πεισθεί για την ισχύ των διδαχών του.

Ο Einstein και ο Freud κράτησαν επαφή για πολλά χρόνια ακόμη. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του τριάντα, αλληλογραφούσαν ανταλλάσσοντας απόψεις για τον τρόμο του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Einstein ήθελε να μάθει αν ο Freud πίστευε πως το μίσος και η οργή ήταν κομμάτι του ανθρώπινου πνεύματος ή αν ο άνθρωπος μπορούσε να εξελιχθεί πέρα από αυτά. Η αλληλογραφία τους μάλιστα έχει δημοσιευτεί σε ένα μικρό βιβλίο με τίτλο Why War?

Freud:ένας κακός ψυχαναλυτής

Αν και πατέρας της ψυχανάλυσης, ο Freud δεν ήταν και ο καλύτερος θεράπων ιατρός. Όπως αποδεικνύουν τα αρχεία του, μάλλον περισσότερο κακό παρά καλό έκανε στους ασθενείς του.

Από την εξέταση των πρακτικών που κρατούσε για την εργασία του πάνω σε άτομα με πνευματικές διαταραχές (Analysis Terminable and Interminable, 1937) φαίνεται πως μόνο οι τέσσερις περιπτώσεις στηρίζουν τους ισχυρισμούς του για την αξία της ψυχανάλυσης. Κανένας από τους ασθενείς του δεν θεραπεύτηκε.

Ο Freud ήταν τόσο σίγουρος για τις ικανότητές του σε σημείο που δεν κατάφερνε να εργαστεί με βάση τους δικούς του κανόνες. Το 1998, δύο Αμερικανοί ψυχίατροι μελέτησαν τις σημειώσεις του Freud για 40 ασθενείς και διαπίστωσαν πως μέσα στη ρουτίνα παραβίαζε βασικούς κανόνες όπως η ουδετερότητα και η εχεμύθεια απέναντι στον ασθενή.

Η επιμονή του Freud να ερμηνεύει τα λόγια των ασθενών του, αντί να τους ακούει και να προσπαθεί να κατανοήσει την κατάσταση του μυαλού τους, δεν βοηθούσε καθόλου. Πολλοί σιωπούσαν μπροστά στην προσωπικότητα και στη φήμη του ενώ κάποιοι άλλοι, ενώ μιλούσαν για τα προβλήματά τους διαπίστωναν πως τον είχε πάρει ο ύπνος.

Οι σύγχρονοι ψυχοθεραπευτές  πιστεύουν πως η υπεροπτική συμπεριφορά του Freud έβλαψε τους ασθενείς του ανεπανόρθωτα.  Σύμφωνα με το Louis Breger, βιογράφο του Freud και Καθηγητή Ψυχανάλυσης στο California Institute of Technology, ο Freud πρότεινε τεχνικές όπως η ανωνυμία και η σιωπή οι οποίες έβλαπταν τους ασθενείς του ενώ αγνοούσε την προσωπική υποστήριξη, τον έπαινο και τη φιλικότητα, τεχνικές οι οποίες είναι αποδεδειγμένα σημαντικές για την επιτυχία της θεραπείας.